Hizkuntzalaria eta irakaslea zara. Zelan hasi zinen irakaskuntzan?

Hasi nintzen, aittu zelan dan gauzea, oso bitxia da. Ni behargina izan naiz, fabrika bateko behargina. 15 urtegaz hasi nintzan eta hor egon nintzan 19 urte egin arte. Azken urtean, 76an, orduan hasi izan euskararen boom-a Bilbon eta sasoi haretan ez egoan irakaslerik, ez egoan ezer be. Eta hiru lau berba alkarren ostean ipinten jakin genduanok irakasle egin ginduezan. Eta holantxik izan zan, fabrikatik gau-eskolara. Hurrengo urtean, pentsau neban ha izango zala nirea. Fabrikan behar egiteari itxi eta gaur arte. 34 urte garrenean nago eskolak emoten. 13 urte egin nituen AEKn, gero hilabete batzutan Askartzan egon nintzan eta Magisteritzan 20 urte.

Eta Hizkuntzalaritzan?

Batak bestea dakar. Lanbide honetan, euskararen irakaskuntzan eta hizkuntzalaritza emoten ibilita ba, zaletuten hasi nintzan. Jakingurak eraginda. Apurka zaletu nintzan eta grabatzen hasi, ze irakasten euskuena eta entzuten genduana desbardinak ziran. Euskaldunengana parajetuten hasi nintzan ikastekotan, nire euskara hobetzeko. Grabatzen eta azterketa egiten 79an hasi nintzan. Gero zaletu naiz eta urteak garrenean konturatu naiz teoria zale bihurtu naizela. Grabatzen jarraitzen dot, baina ez lehengo erritmoan. Lehen zaharrakaz egiten nebana orain aldatu egin da; orain zaharrak ez dira hain zaharrak eta gitxi gora behera erreferentzia mundua neuk ezagutu dodana da. Ez da lehengo lakoa. Badagoz oraindik harritu egiten naben edadekoak, dana dala. Orain gazteakaz hasi naiz ze gazteek harritzen nabe. Ikerkuntzan beti egoten da puntu hori, gauzek harritu egin behar zaitue, ostantzean ez dauka graziarik. Ez da trokelak egiteko makina. Ni metalekoa izan nintzan eta batzutan abrosidu egiten ginan tailerretan, beti bat egiten. Makina bategaz ti-ta, zortzi orduan. Ikerkuntza, hori bihurtzen danean ez dauka graziarik. Gazteek txundituta naukie. Onerako gainera.

Euskaldun barria zara. Behin honezkero, zaharra?

Hori argitu egin behar da. Ni euskaldun barria naiz, zaharra edadez naiz. Hori beste kontu bat da. Euskaldun barri hilko naiz. Ze, onartu behar dogu, eta nik oso ondo onartzen dot, betiko euskaldunek, txikerretarik ikasi dabenek, elebidunak badira be, beste plus bat daukiela, hizkuntza sormena. Hizkuntza bat baino gehiago jakin zeinke baina ama hizkuntza oso gauza garrantzitsua eta betirako eroaten dan kontua da. Ni euskara ikasten 17 urtegaz hasi nintzan. Frantziako, haurtzandegian edo hasikoa naiz. Frantsesa naiz eta nire ama hizkuntza izan ez, txikitako bigarren hizkuntza izan danez, orain oso ahaztuta daukat, batzutan gauzak etorri egiten jataz, ez dodaz urteetan be ez entzun ez ikusi, baina badakit zelan esaten dan, hiztegian begiratu eta dinot, ba bai, egia da. Eta zelan gordetzen dot hori?

Ba hori txikerretarik gordetan dozu gogoan. Uste dot euskaragaz hori berori pasetan dala. Geure ondorengoak, euskara ondo transmitidu ezkero, euskaldun zaharrak dira, txikerretarik euskaldunak dira eta badaukie plus hori: sormenean, gauzak gogotara ekarrikeran.

Gure aita zana euskalduna zan, baina gugaz orduan ez eban egiten ze, bildur ikaragarria egoan. Bere sasoiko batzukaz egiten eban, tabernan eta giro batzutan. Gaur esan geinke ostukarren egiten ebela. Orduan, uste neban gauza bitxia zala, esoterikoa, zaharren kontu bat. Gu parajetuten ginanean guri erdera egiten euskuen. Nik uste neban euskerea galduta egoala edo zaharren kontu bat zala. Errekalden, gure auzoan, egoten ziran euskaldunak baina ez ziran entzuten, bildur giroa egoan, Francoren denpora gogorretan hori guzti hori.

Euskara ikasten Ondarroarako joan etorri baten ostean hasi zinan.

Euskara Ondarroan deskubridu neban, jaietara joan nintzan baten. Lotsatu egin ginan eta handik euskara ikasi behar genduala esanez itzuli. Hau da, kargutu ginan euskara ez zala errebeindiketako kontu bat bakarrik, edo etorkizuneko kontu bat, ezpada ze errealidade bat, guk ezagutzen ez genduana. Orduan Ondarroara joatean gaur Puntacanara joatea lez zan. Eskursino ikaragarria zan. Beharginak ginan. Ez egoan ez AEKrik ez ezer. Irakasle bila hasi eta Foruko neska bat topau genduan, unibersidadeko ikaslea. Harek emon euskun lehenego eskolea, abuztu baten. Gogoratzen dot ze tailerrean oporrak eduki nituan eta lagunek be bai. Hasi ginan, Euskalduntzen-1 liburuagaz, berak topau eban. Irailean, klaseak hasi ziranean, joan egin zan. Irakasle barik geratu ginan eta gero monjakaz hasi ginen hango konbentu baten.

Bizkaiera egiten dozu, nongoa da?

Nik nahaste itzela egiten dot, baina etxekoa egiten ahalegintzen naiz. Etxekoa dinodanean, andrearena dinot. Nik beti uste izan dot helburua euskaldunen artean ez nabarmentzea dala. Euskaldun normala izatea, ahal dala. Badakit sano gatxa dana ze, beti igertan jatzu zer edo ha. Segun non zagozan han egiten dana ikasten dozu; edozein hizkuntzagaz gertatzen da, errespetu kontua da. Beharbada gaur hori ez da ikusten, espainolek edo elebakarrek, hizkuntzagaz loturarik ez daukienak, ez daukie ohitura hori, eurek beti pentsatzen dabe eurena onena, bakarra dala eta mundu guztiak jakin behar dauena. Uste dot alderantziz dala, non zagozan hangoa egiten dozu. Eta euskaragaz bardin. Butroiko euskara ikasten hasi nintzan, andreagaz. Eurek nik baino askoz hobeto egiten dabe, zalantza barik, baina niri Butroiko euskereak biziteko eredu linguistikoa emon deust. Euskara batuak beste eredu batzuk emoten deustaz, ulertuteko, irakurteko, klaseak emon ahal izateko...;hori be ezinbestekoa da. Oraintsu Iparraldean egon naiz, grabetan. Oso ahaztuta daukat hango euskara baina gauza txundigarriak dagoz han be, han zagozan artean zeuk egiten dozu eurekana ullantzeko, ezta.

Noiz eta zelan hasi zinan grabaketakaz, akorduan daukazu?

Hoba ez! 79an hasi nintzan, Errekalden. Neuk ikasteko hasi nintzan. Han bageunkan euskaltegi edo antzekoa...;arterik baegoan bazkide multzo bat, kuotea ordaintzen zan, 400 bazkide be eduki genduazan, kuotea etxerik etxe kobratuz, familia bakotxak ehun pezeta edo...;sare horretan euskaldun zahar asko egoan. Nire lehenengo zinta biak zenbat gure bider errepikatu ahal izateko izan ziran. Lehenengo informanteak hango bi: Mertxe eta Arrankudiagako lagun baten ama. Orduan ez ziren izango zaharrak baina orduko denporetan zahar bi begitanduko jatazan...Hareei grabau neutsezan zintak, gordeta eta digitalizauta daukadaz. Gero sistematikoki hasi nintzan. Hasieran aditzak batzen, ez dakit zer dala eta. Urte batzun ostean katekimen zorabioa eduki neban, aldikada bat. Iruñara joaten nintzan...Bonaparteren esku izkribuak fotokopiatzen...gordeta daukadaz. Baina ez jatan gustetan ze, jenteagaz zagozanean hizkuntzaz gainera bizipenak eta jasoten dozuz, hartu emon zuzena da.

Eta gero?

Gero...aditza sintaxia ekarri eban, sintaxiak ez dakit zer, gero....ez dakit kanpainak eduki dodaz. Etnografia, monografiak herrietan, azentuagaz Euskal Herri osoan, entonazinoa...31 urte holan. Grabatzen jarraitzen dot, ilusino berberagaz. Orain helburuak argiago daukadaz. Txundituta itzultzen naiz etxera, nire altxor txikitxuekaz.

Euskal Herri osoko grabaketakaz zabilz.

Ni Nafarroagaz maitemindu naiz. Nafarroako mendebaldean bizi naiz eta hemen daukadaz hartu emonak, parajekoak, baina nire bihotzeko kuttuna Nafarroa da, urte askoan ibili naizelako han. Itxi neutsan Nafarroara joateari sasoi baten, beti etorten nintzalako penaz. Urte baterik bestera euskararen eremua txikertu egiten zan. Esan gura dot, nik ezagutu dot euskara Nafarroan, Iruña ondoan ia, Pirineo osoan, Zaraitzun? Aeskoan... eta joaten nintzenean...hurrengo urtean danak hilda edo...ez egoan bertako euskaldunik. Iaz Tuteran grabau dot, lehenengoz bizitzan. Honek esan gura dau orain, zorionez, Euskal Herri osoan grabau leikela: hasi Lanestosan, Cortes, Eskiula, Baiona. Amaitu dodaz inkestak Barkoxen, hango Euskal Herriko puntan. Orain horrek bizipoza emoten dau. Jakinik gainera, zein nekeza dan Nafarroan Euskalduna izatea. Hemen be ez da erreza baina han nekezagoa da euskaldun irautea. Araban gertatzen da. Kanpezun be egon naiz, eta egia da lehen ezinezkoa zala. Gure garaipentxuak edo aurrerapausuak onartzen jakin egin behar da. Sasoi batzuk idealizatu egiten dira: Bonaparterena, Azkuerena. Hori ezinezkoa da.

Aparteko garrantzia dauka lekuan-lekuko euskarak?

Lekuan lekukoak garrantzia dauka, nahiz eta dana ezin gorde, hizkuntza horrek lotu egiten gaitu geure susterrakaz. Eta maila batzutarako balio deusku. Bardin frantsesez, gaztelaniaz. Zuk badaukazu eredu bat, identifikatzeko zeure burua zeure historiagaz, zeure inguruagaz, zeure talde identidadea sendotzeko. Eta gero badagoz beste eredu batzuk beste gauza batzutarako behar dozuzanak, gizarte moderno honetan. Mendian isolatuta bizi bazara, baleiteke ez behar izatea besterik, eta bizi zaitekez zoriontsu. Bakotxak erregulatzen dau noiz bat, noiz bestea. Nik esango neuke badozu eri zure aitañi. Ederra da, oso polita...baina ezin dot esan Txurdinagan. Nork ulertuko deust? Eta ulertu ezkero zer pentsauko dabe? Burutik eginda nagoala. Neuretzako, klaseetan ikasleei beste eredu batzuk dagozala esateko gordetzen dodaz holakoak.

Klasean esate baterako zer azaltzen dozu?

Klaseetan Felisa Torreko ipinten dot. Nire informantea, Laukizen jaiokoa, hemeretzigarren mendekoa. Gurasoak laukiztarrak. 90 urtegaz edo ezagutu neban. Han inguruan bizi izan zan, gehienez Portugaletera bendejeagaz. Laukizen hil zan. Badaukat euskaldun zaharra dan loba bat, gurasoak euskaldun barriak. Deustuan jaio da, ikastolara bigarren hankea sartu eta batera ikasi dau erdera. Suberte apur bategaz 22 garren mendea ezagutuko dau. Bien jaiotzen arteak ehun urte baino gehiago dagoz. Halan da bizimodua. Lehen Ondarroara joatea eskursinoa da. Orain gazteek dinoe, zer hartuko dogu pote bana Ondarroan? Eta badoaz. Hizkuntza bizimodura egokitu behar da eta egokitzen dan heinean eta tresnak egokitu ezkero, hizkuntza bizirik egongo da. Ahaztu barik, nondik gatozen. Prezio bat ordaindu behar da.

Euskara aztertzen dozunean beste hizkuntza batzuk be lantzen dozuz.

Ni beti izan naiz eta naiz oso hizkuntza zale. Gauza asko dakit hizkuntzen gainerako baina bat bera be ez dakit ondo. Hori gauza bitxia da, behar bada, hizkuntzalari batzuren arazoa da. Zaletasun hau euskarari be zor deutsat ze, gu Europan bizi gara, onerako ta txarrerako. Hizkuntza indartsu biren artean. Oso garatuta eta aztertuta dagoz, ez behar leitekezan gainako ondo baina ezin da konparau gure egoereagaz. Orduan, beti bizi izan gara euren gerizpetan eta formakuntzaz be beti gaztelania, frantsesa eta gero inglesa eduki doguz... Hizkuntza horren erreferentziakaz euskararen gauza batzuk ezin dira ulertu. Esate baterako, azentua. Ez da ulertzen. Polemikak be egon dira. Jose ignacio Hualde, Txillardegi...ibili dira aztertzen. Zer behar izan dogu? Mundura begiratu. Mundua askoz zabalagoa da, espainola eta frantsesa baino, eta Europa baino. Mundua etorri jaku ona, txolloa da.

Txolloa?

Ez dogu joan behar grabetan Tanzaniara, etxe ondoan daukaguz, eta prestak. Gauzatxuak grabatzen deutsiedaz eta euskarari aplikatzeko ezeze, teoria generalak egiteko be balio dau. Bardin gertatzen da beste esparru batzutan. Nirea fonetika, fonologia da. Japonesek irakatsi deustie Bermeoko edo Gatikako azentua ulertzen. Emozioak adierazteko ahots aldaketak Errumanieraz gertatzen dira esate baterako. Beste perspektiba bat emoten dau horrek. Eurentzako be baliagarriak dira geure ereduak. Orain emongo dogu kurtso bat, udakoa, zer irakasten deuskue kanpoko hizkuntzek geure hizkuntzaz.

Zein da zure oraingo ardurea.

Euskal Herri osoko belaunaldia hartu dot, ia 5000 inkesta egin dodaz 79-90 urteko belaunaldikoakaz.  Horrek belaunaldi horren argazki handi bat emongo deust. Ea gero 21garren mendeko gazte euskaldunak be harrapatzen dodazan. Osasuna lagun. Era horretara, matematikoki deskribatu ahalko geunke norantz goazen. Intuizinoa ez da bakarra. Horretan nabil. Ez dakit esku hartu behar dan, baina behintzat erakutsi zer dan, norantza goazen eta zein indar daukan eredu bakotxak.

Horren inguruko lana be eginda daukazu.

Hori Mendebalde Kultura Alkartearen Jardunaldietan aurkeztuko dot maiatzean, zein dan Bilboren indarra Bizkaia barruan. Gazteen produkzinoetan oinarrituta, zer egiten daben Bilboko euskaldunek, zein aldaketa gertatzen dabilen. Formula batzuren bidez, grabedade ereduen bidez zein litzatekeen Bilbok Bizkaian daukan indarra. Eta alderantziz. Beti be herri handietan oinarrituta. Ekuazinoetan konstanteak dagoz: distantzia, populazinoa, erabilpena, moldeen prestigioa...Gu ez gara elebakarrak eta indizeak behar doguz konstanteak aldatzeko. Matematikakaz nabil. Euskereagaz deskubritu dodaz matematikak.

Bizkaiko Gazteen Prosodiaz. Euskaraz eta Gaztelaniaz. Iñaki Gaminde. Mendebalde Kultura Alkartea. Ateka Aztergaiak, VI. da zure azken lana.

Hauxe da esku artean dodan liburua. Itaundu deustie: Zelan idazten dodan gaztelaniari buruz eukaraz? Ba liburu honetan 40 hizkuntza batuten dira eta inork ez deust itaundu beste 39ren gainerako zergaitik idazten dodan euskaraz. Ba, gura dodalako. Asko idatzi da euskarari buruz gaztelaniaz. Aukera bat da. Orain urte bi egin neban lana. Oraintxe arte egon da geldi. Bizkaian egin neban eta honek animatu ninduen jarraitzera. Euskal Herri osoan demasekoa izango da pentsau neban! Nire lehenengo emaitza da eremu honetan, gazteen azterketetan.

Eta orain zein da lehentasuna?

Proiektu asko daukadaz, gero zer gertatuko dan ez dakit. Orain, batu dodan guztia aztertu behar dot. Alde polita ibiltea da, hara eta hona, jendeagaz egon...baina orain behar handia egin behar dot, batzutan astuna be bada. Apurka-apurka egingo dot. Teoria hobetuz joango naiz. Beste alde batetik, Gasteizeko Eudia taldeagaz be banabil. Eurek Euskal Herriko proiektu osoa egin dabe, tradizinozko eremu linguistikoan. Nire lana eta eurena osogarriak dira. Ustiapena egin behar da orain. Proiektu bi esku artean beraz. Gero, ea hurrengo belaunaldia be harrapatzen dodan. Ikerkuntza hau baleiteke eskolako talde batek egitea, nigaz batera. Beraz, ikerkuntza ez da museorako izango. Didaktizatzeko balioko dau, eskoletan zer egin leiken jakiteko balioko dau. Eskolako eredu batzuk zaharkituta egoten dira. Nire departamentuan ondo gagoz baina intuizinoez gain datuak be behar dira.

*Iñaki Gamindero ahos jasoa eta ahozko lez transkribatua